Rejon Umocniony Hel
Rejon Umocniony Hel został utworzony dekretem prezydenta RP z 1936 roku, to ufortyfikowany obszar obejmujący znaczną część Mierzei Helskiej.
W 1928 roku w mieście Hel rozpoczęto budowę portu wojennego. Jednocześnie zmilitaryzowano część półwyspu od granic Juraty aż do końca cypla. Administracyjnie zahamowano rozwój turystyki w tym rejonie. Zakazana była budowa obiektów cywilnych bez zgody władz wojskowych, ograniczono także ruch turystyczny. Wybudowano stanowiska artyleryjskie i sprowadzono sprzęt wojskowy oraz uzbrojenie.
Plany lądowej obrony Wybrzeża zakładały, że Hel ma się bronić do 14 dni. Obrońcy Helu wytrwali o wiele dłużej. Całkowicie odcięci od reszty wojsk, bronili się od 11 września do 2 października. Hel ostrzeliwały niemieckie pancerniki Schlesien i Schleswig-Holstein oraz niemieckie lotnictwo. W czasie walk lądowych, obrońcy Helu wysadzili dnia 30 września zaporę minową, przerywając półwysep w rejonie Chałup. Zestrzelili około 20 samolotów, uszkodzili ostrzałem z dział dwa kontrtorpedowce i kilkakrotnie trafili w niemieckie pancerniki, co zmusiło je do postawienia zasłon dymnych i ucieczki. Po przejęciu rejonu przez wojsko niemieckie, wybudowano dalsze baterie.
Do czasów dzisiejszych zachowały się liczne zabytki militarne zarówno z okresu przedwojennego, jak i późniejsze z okresu okupacji niemieckiej i lat powojennych. Do dziś na tym terenie formalnie obowiązują niektóre przepisy dekretu o Rejonie Umocnionym Hel.
Zachowane na półwyspie helskim umocnienia, polskie i niemieckie, wpisano w 1999 roku do rejestru zabytków militarnych. Obecnie niemal każde z nich można zwiedzać, tylko w niektórych są dalej obiekty wojskowe.
31 Bateria Cyplowa im. Heliodora Laskowskiego (1932-1935 r.) – najcięższa polska bateria nadbrzeżna we wrześniu 1939 r., do walki weszła nieukończona i bez odpowiedniego zapasu amunicji, ale w trakcie działań wojennych dowiodła swej dużej skuteczności; we wrześniu 1939 r. na Cyplu Helskim znajdowały się 4 stanowiska ogniowe szwedzkich armat „Bofors”, kal. 152,4 mm; 2 nieuszkodzone armaty przechowywane w muzeach wojskowych w Gdyni i Warszawie, natomiast w Helu – fragm. trzeciej; na pocz. 1948 r. stanowiska baterii wykorzystane do ustawienia radz. armat 130 mm, z których jedna zachowała się do dnia dzisiejszego.
Stanowiska dwudziałowej Baterii Nr 21 (1939 r.) – usytuowana ok. 60 m na lewo od drogi, tuż przed wejściem na bałtycką plażę; wraz z bateriami 22 i 23 wchodziła w skład 2 Morskiego Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej Rejonu Umocnionego Hel; główne uzbrojenie: francuskie armaty na podstawach morskich firmy „Schneider”, kal. 75 mm, zadanie: obrona przeciwlotnicza stanowisk cyplowej baterii im. H. Laskowskiego.
Stanowiska „Flakbatterie” – usytuowane na porośniętych lasem wydmach na zach. od Baterii Nr 21, cztery stanowiska niem. baterii przeciwlotniczej Kriegsmarine, kal. 105 mm.; obecnie częściowo zasypane piaskiem i nie przypominające swego dawnego przeznaczenia.
Stanowisko Baterii Nr 33 („duńskiej”, 1931 r.) – prowadzi do niego wytyczony szlak i leśna droga w kier. dzikiej, bałtyckiej plaży.; bateria wchodziła w skład Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej; uzbrojenie: francuskie działa firmy „Schneider”, kal.105 mm; mogła prowadzić ogień do celów morskich i lądowych; maks. zasięg salwy: 17,700 m.
Stanowiska Baterii „Schleswig Holstein” (1939-1940) – największe w basenie M. Bałtyckiego; składały się na nie: trzy stanowiska ogniowe kalibru 406 mm (dwa z nich zajęte przez MW) z naziemnymi żelbetowymi schronami ciężkiego typu, dwa magazyny amunicyjne (niedostępne) oraz 30-metrowa wieża obserwacyjna (nazywana przez helan „Mysią”), na której zamontowany był dalmierz; do wnętrza wszystkich bunkrów prowadzi korytarz komunikacyjny kolejki wąskotorowej, imponujące wrażenie robią jednopoziomowe stanowiska ogniowe, mieszczące w swoim wnętrzu prawdziwy labirynt pomieszczeń zbiegających się w ogromnej działobitni, przy dwóch działobitniach okazałe rampy, po których miały przesuwać się suwnice, umożliwiające wymianę ogromnych luf. Aktualnie trwają intensywne prace mające na celu adaptację obiektów baterii dla celów turystycznych. Obiekty baterii zostały wypiaskowane. Będą pomalowane i częściowo doposażone. Wykonawcą robót jest Konsorcjum POLNORD NAVIMOR INVEST. Zakończenie robót planowane jest na 30 września 2005 r.
Stanowisko Baterii Nr 32 („greckiej”, 1931 r.) – usytuowane przy drodze, w pobliżu powojennych stanowisk baterii 150 mm; tworzą je 2 schrony i działobitnie Dywizjonu Artylerii Nabrzeżnej, na których zamontowane były armaty polowe kal. 105 mm francuskiej firmy „Schneider”; mogły prowadzić ogień okrężny do celów morskich i lądowych; bateria stanowiła zaczątek fortyfikacji obronnych przyszłego Rejonu Umocnionego „Hel”; zdemontowane działa można oglądać w ekspozycji plenerowej Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni.
Ruiny niemieckiej baterii przeciwlotniczej – usytuowane na wysokiej wydmie, przy torach kolejowych ok. 1000 m na wsch. od 23 Baterii Plot, kal. 105 mm, 4 stanowiska ogniowe; ok. 300 m. na zach. – piętrowy bunkier będący najprawdopodobniej stanowiskiem dowodzenia i dalmierzem baterii.
Stanowisko Baterii Nr 23 (1935 r.) – usytuowane na wysokiej wydmie w pobliżu nieistniejącej latarni Hel-Bór, ok. 100 m. w prawo od drogi prowadzącej na dziką plażę morską, wejścia widoczne z torów kolejowych; konstrukcja i uzbrojenie bardzo zbliżone do baterii nr 21 i 22; zadanie: obrona przeciwlotnicza Rejonu Umocnionego Hel od strony zach., mogła prowadzić ogień do celów nawodnych i naziemnych.
Inne ślady wojny:
Wrak ORP „Wicher” (1939 r.) – niszczyciela zatopionego za falochronem Portu Wojennego.
Wrak niemieckiego okrętu podwodnego (1943) – na głębokości 50 m, niedaleko brzegu.
Kuter pościgowy Straży Granicznej „Batory” – zachowany polski okręt wojenny, zwodowany w 1932 roku, zaprojektowany i wybudowany na zlecenie Ministerstwa Skarbu. W sierpniu 1975 roku jego kadłub wbetonowano na stałe obok sztabu 9 FOW w Porcie Wojennym w Helu.
